महायान/वज्रयान बुद्ध धर्मय स्तूप/चैत्य प्रति झि नेवातयेसं अपार श्रद्धा याना वया च्वंगु दु । बुद्ध कालीन समाजय स्तूप धयागु चादों चिना उकि दथुइ लाक छगू यषि ( यसी) जक धस्वाका निर्माण याइगु वस्तु खः । झिगु दे नेपालय् स्वयम्भू महा चैत्य, खास्ती बौद्ध स्तूप व लगनखेल, पुल्चोक व ग्वारक्वय् च्वंगु स्तूपत नं यसीं छपू धस्वाका चादों चिना दयेकातगु पौराणिक स्तूपत खः । तर समय रुपी खुशी बाः वगु नाप नापं स्तूपयागु आकार प्रकारय यक्व परिवर्तन वल । आपालं विकास नं जुजु वगु जुल ।
बुद्ध भगवानं परिनिर्वाण जुया बिज्यायेगु निर्णय यासे परिनिर्वाण जुइ स्वला न्ट्य य परिनिर्वाण जुइगु खं घोषणा याना विज्यागु जुल । भगवान यागु थ्व निर्णय न्यना भिक्षु आनन्द तसकं नुग मछिंकुसे भगवानयात थथे न्यना बिज्यात – हे भगवान ! छलपोलयागु परिनिर्वाण लिपा छलपोलयागु पार्थिव शरीरयात जिपिं भिक्षुपिसं गुगु कथं सम्मान याये माली ?
थ्व प्रश्न न्यना भगवानं आज्ञा जुल – हे भिक्षुणिं जिगु पार्थीव शरीरयागु बारे छिमिसं थगु अरहत्त्व, निर्वाणया लागी हरदम ध्यान भावनाय् च्वना अष्ट उपोसघय् च्वना दशशील पालना याना च्वनेगु कुत यायेमा । जिगु पार्थिव शरीरयात राजा महाराजपिसे निसें कया सम्पूर्ण गृहस्थी पण्डित, गृहस्थी साहु महाजन तथा जिगु प्रति श्रद्धायाना च्वंपि उपासक उपासिकापिसं चक्रवर्ति राजामहाराजपिं निर्वाण जुइ बलय गथे स्तूप दयेका सम्मान याइगु खः अथे हे जिगु अस्थि धातु तया स्तूप निर्माण याइ तिनी ।
भगवान बुद्धयागु थ्व हे अमूल्यगु आज्ञायात कदर यासे उगु बखतयापिं राजा महाराजपिसं व गृहस्थीपिं सकलय संलग्न जुया बुद्ध भगवानयागु अस्थी धातु तया च्याग स्तूप अत्यनत श्रद्धापूर्वक दयेकुगु जुल ।
उगु बुद्धकालीन समय स्तपूयात चैत्य धायेगु प्रचलन मदुगु जुल । उगु बखतय चैत्य धालकी रमणीयगु आरम गृह, मृगदाय (संरक्षित वन), चौतारा अथे हे कल्पवृक्ष (ओंगल सीमा) देवदास, वरपिपल आदि द्यया रुपय पूजा याना तगु थाय् बाय् व सीमायात चैत्य धाइगु जुया च्वन । थुलि उपयुक्त ख परिनिर्वाण सूत्रय च्वया तगु दु ।
तर बृद्ध भगवान परिनिर्वाण जुया दुइ सय, साढे दुइ सय वर्ष बाद सम्राट अशोकयागु उदय जुगु जुल । कलिङ्ग धैगु देश त्याकेगु पागलपनं अशोक सम्राट अशोकं द्वलंद्व मनुस्याना हियागु खुसी बाः वयेका फलिज देश त्याकां तु काः । तर वयात मनय् खुसी, सन्तोष व सुख भ्या भचा हे मजुल । छाय धासा सकल जनतापिसं निर्दयी कुरम्ह चण्डाथोक धका बो ब्युगु जुल । अले अत्यन्त दुःखी जुया अशोक स्रमाट उगु बखतयाम्ह संघनायक उपतिष्य धैम्ह भन्तेया थाय् वना विन्ती यात – हे भन्ते ! कलिङ्ग देशयागु विजय लिपा जित तसंक अशान्ति जुल । न रातय् चैन, न दिनय् जित चैन जिगु मनयात शान्ति जुइगु उपदेश बिया बिज्याहूं ।
थथे दुखी जुया धागु न्यना उपतिष्य भन्तेनं आज्ञा जुल – हे राजन पश्वशीलय च्वना उपोषध व्रत दना स्तूपयागु सेवायाः मनय् बुलुंहनं शान्ति जुया वइ धका उपदेश ब्युगु जुल । अनंलि अशोक सम्राटं नं बुद्धं बिया बिज्यागु धर्म दुनुगलंनिसें ब्वना अध्ययन अनुसरण यासे भगवान बुद्धं बिया बिज्यागु चौरासी हजार धर्मस्कन्धयागु संख्या अनुसार चौरासी हजार चैत्यत दयेकेगु विचारयागु जुल । न्हापा बुद्ध भगवानयागु अस्थी धातु तया दयेकातगु च्याग स्तूप मध्ये नेपालय् रामग्राम धैगु लुम्बिनी प्रदेशयागु स्तूप छग बाहेक म्येगु न्हयगः स्तूप स्यंका अस्थी धातु लिकाना भारतय् जक मखु श्रीलंका, वर्मा आदि आपालं देशय् तक्क नं चैत्य दयेकुगु जुल । थुगु प्रकारं जनतां चण्डाशोक धका बोबिया तम्ह सम्राटयात- धर्माशोक धका तारिफ नं यागु जुल ।
थुलि जक मखु, अशोक सम्राटया पालंनिसें थथे स्तूपय् च्वंगु अस्थी धातु अथे धैगु चियायागु वस्तु क्वयें चुं, क्वंयंयागु टुक्रा टाक्री तया स्तूप । चैत्य दयेकुगुली स्तूपयात चैत्य धायेगु प्रचलन सुरु जुगु खने दु । चैत्यया अकार चादोंया रुप त्वता लोहंयागु चैत्य दयेकेगु चलन सुरु जल । तर झि चैत्य निर्मातापिसं न्ह्याथें जागु चैत्यय् नं स्तूपया प्रतीक अर्धगोलाकारगु वस्तु छगः तयेगु याना हगु खनेगु । थ्व अर्ध गोलाकारया दुने अस्थि धातु तयेगु याना हगु जुल । झिगु देशय प्यंगु स्थुर (स्तुप) जक मखु अशोक चैत्य नामं प्रसिद्धगु आपालं चैत्यत दु । अशोक सम्राटयागु तधंगु देन धायेमा थथे प्रचुर मात्रा झि थाय देश व चैत्य । स्तूप प्रति श्रद्धा जागे यायेत थ काय व म्याय चारुमति तक्क थन छ्वया हगु जुल । चारुमतियागु नामं चारुमति विहार आतक्कं नं प्रख्यात जुया च्वंगु झिसकस्यां स्युगु हे जुल ।
लिच्छविकालय् नं चैत्यत यक्व निर्माण जुगु खेन दु । तर उगु समय गर्भगृहया द्यनय् गजु तयेगु चलन मदु । केवल चिचाखुगु घःचा आकारगु गजु तैगु जुया च्वन । पंच बुद्ध न तयेगु प्रचलन मदु निगु खने दु ।
तृतीय व चौथौं शताब्दी पाखें महायान बुद्ध धर्मय् हुयपावया वज्रयानयागु आविष्कार जुल । नव ब्याकरण सूत्र अनुसार चैत्य सेवा यायेगु पुण्य वरणनत उपलब्ध जुसां पंचबुद्ध मूर्तित चैत्यय् तयेगु यागु खने मदु । तर गृह्यसमाज तन्त्र पंचबुद्धया वारय् विस्तृत वर्णन याना हगु अनुसार नामसंगीति स्तोत्रय् न पंच बुद्ध पिनिगु ज्ञान कुलया वर्णनत प्रचारय् वगु जुल । थुकियागु हे प्रभावं चैत्यया गर्भ गृहयो पूर्व दिशाय् द्वेष चरितया प्रतीक कथं अक्षोभ्य बुद्धमूर्ति, दक्षिण दिशाय् मार्क्सय चरित (नुगस्यागु स्वभाव) या प्रतीक कथं रत्नसंभव बुद्धया मूर्ति, पश्चिम दिशाय राग चरितया प्रतीक अमिताभ बुद्धया मूर्ति, उत्तरय कौशिद्य (अल्सी, जांगर) मदुगुया प्रतीक कथं अमोघसिद्धि बुद्ध तयेगु चलन वज्रयानीपिसं छ्यला हगु जुल । तर गर्भगृहया दुने मध्ये भागे मोह चरितया प्रतीक कथं वैरोचन बुद्ध यागु चिकिचा धंगु मूर्ति छगु तयेगु याना हगु नं जुल ।
दीपंकर बुद्धलिसे स्वापुदुगु भगवान बुद्धयागु जातकय् धुलय म्हिता धूयागु चैत्य दयेकावपि बालक मचात तक्क बुद्ध जुया निर्वाण प्राप्त यागु आदि बाखं दुगुलिं झि बज्रयानी बौद्धतयेसं सुवर्ण बालुका चैत्य, लक्ष चैत्य लुचिं द्यः, भष्म चैत्य, दुर्गति परिशोधन चैत्य, स्थावर चैत्य र काष्ठ चैत्य आदि द्वारा चैत्य दयेकेगु विधि छयला हगु खने दु ।
सुवर्ण बालुका चैत्य – सुवर्ण बालुका चैत्य धइगु फीं दयेकातगु चैत्य यात धाइ । तीर्थय, तीर्थय वना व्रत दनिवलय्, खुसी वना श्राद्ध यावनि बलय् नवरात्री मेला बलय तीर्थय् मोल्हु वनि बलय फीयागु न्याग चैत्य दयेका सादुरु, दाफ्व स्वाँ, आखय्, ताय्, दक्षिणा तया फीयागु चैत्यय् अर्घ यायेगु चलन दु । थुलि जक श्रद्धां चैत्य पूज्या म्ह ब्यक्तियात रोग ब्याधि नाश जुया चित्तय् शान्ति जुया वइ धैगु विचार वज्रयान दर्शनं ब्यक्त याना तगु दु ।
लक्ष चैत्य (लुचि द्यः)
लक्ष चैत्य धयागु हाकुचा न्हाया नरम याना, मन्त्र ब्वना शोधन याना थासाय तया चैत्य दयेकिगु विधि ख । १,००,००० लाख गःचैत्य दयेके मागु जुगलि थ्व चैत्य थायेगु विधियात लक्ष चैत्य धागु खः । सुना नं लोहं यागु चैत्य दयेकेगु इच्छायात धासा चैत्यया जगय लक्ष चैत्य तयेमागु नियम दु । थथे लक्ष चैत्यतया दयेका तगु चैत्य छछक जक चाहुसां लाख क. चैत्य चाहिलागु पुण्य लाभ यायेगु उपाय नं खः ।
झि थः परिवारपिं दिवंगत जुइ बलय् तिर्थय् वना वा छें लयप्यं थया श्राद्ध याइ बलय नं हाकु चा यागु न्यागु चैत्य दयेका अकि दुने आखे छग दुने तया जक थासा लिकाना वंगल सीमाया हलय तया प्रतिष्ठा पूजा छोटकरी यायेगु व अर्घ बीमागु प्रचलन दु ।
भष्म चैत्य
सु नं ब्यक्ति दिवंगत जुया दाहसंस्कार याना ल्यं दुगु भष्म खरानी मुना मनुष्य आकार दयेका हठं यागु मिखाः छुना पञ्चोपचार पूजा याना नदी बिसर्जन याइ । दीक्षा प्राप्तपि सिद्ध महात्मपिं जुसा उल्कान्ति योग यायेगु प्रचलन न दु । तर थ्व आः लोप जुगु खनेदु ।
स्थावर चैत्य – फाव चैत्य
शांखु गुंविहारय् स्थापना याना तगु धवल चैत्य नामं प्रसिद्धगु चैत्य हे संसारये दकलय् न्हापांगु काय चैत्य जुइमाः । अले लिपा अनं क्वहाँवपिं कान्तिपुरया वज्राचार्य जस्तै कि चावहील इछंवहाः ज्याठा, छुस्याबहाः ध्वाका वहाः यापिसं नं काय चैत्य दयेका थगु विहारया गन्धकुटी स्थापना याना तगु अद्यापि द हे दनि । दुर्गती परिशोधन चैत्य – आफन्त जनहरुको लौकिक पिण्ड श्राद्ध याना जोको पीठोमा केरा, फीनी, च्युरा, चामल मिलाई मुछेर पिण्डवना उदी जोको पीठोलाई चैत्य दयेका अकी दुने न्याग, आखे, न्याग ताय् न्याके दाफ्व स्वां तया दयेकीगु चैत्ययात दुर्गती परिशोधन चैत्य धका धाइ । थ्व प्रचलन अद्यापि चलय जुया च्वंगु दनि ।
विपश्वी बुद्धं ल्हुतिपुन्हि चैत्र पूर्णिमा खुन्हु रमणीयगु नाग हूद दर्शन यावगु जुल । वसपोल विपश्वी बुद्ध अत्यन्त मुग्धजुया लखय् पलेषु छपू न पुखुली पीया बिज्यागु जुल ।
व हे पलेपु खुला लिपा सहस्रदल कमल स्वाँ ह्वया वगु जुल । अले कमल स्वायाँ गट्टाय् लाक्क पचरश्मीं युक्तगु निफुती हाकगु स्फटीक हीरा छग नं प्रादुर्भाव जुगु जुल । थ्व अद्भूतगु हश्य स्वयेत विभिन्न देव देवीपिं नं बिज्यागु जुल । अकि मध्ये मन्जुश्री भगवानं मन्जुदेवया रुपं थन बिज्याना दृष्टतये पाखें व स्फटाक हीरा रक्षा यायेत नाग द्द यागु लः पीत छ्वया व स्फटीकयात तफागु लोहतं त्वपुया बिज्यागु जुल । लिपा व हे ल्वहंतय् द्यने स्वयम्भू महास्तूप निर्माणया ज्या गुंलाया समय् जुगुया कारणं गुलां अकियागु संस्मरणय लक्ष चैत्य लुचिं द्यः याना गुंलायंक चैत्य सेवा याना वगु खः । उलि जक मखु, थ्व चैत्य निर्माणया ज्याःसिधयेका कार्तिक महीनां कतिपुन्ही खुनु प्रतिष्ठा यागु जुल । यकिमागु संस्मरणय् स्वयम्भू महा चैत्यय थुगु दिनस महा दीप च्याकेगु व लक्ष चैत्य थायेगु परम्परा जीवनत हे दनि । हरेक वहाः वहीलिय स्वयम्भू महा चैत्य क्षेत्र रिप्लीकाया रुपय् चैत्य छग अनिवार्य रुपं निर्माण याना कार्तिक पुन्हीसं हलीमली, सकी, ही, लै आदि छाना महादीप च्याका पूजा यायेगु परम्परा दु ।
थुगु हे कथं झि नेवातय् दश जात कर्मय् बुसांनिसें मृत्युया अवस्थाय याइगु क्रियासनं चैत्य स्तूपयागु पूजा प्रार्थन अनिवार्य यासे बुद्ध भगवानयागु उपदेश एव अज्ञायात शिरोधारय् याना वया च्वंगु खने दु । कि सकल गृहस्थ बौद्ध तयेगु थ्व छगू मौलिक विशेषता खः । भवतु सव मङ्गलम् ॥
